Satavahana Dynasty In Telugu – శాతవాహనుల గురించి అంశాలు తెలంగాణ ప్రాచీన చరిత్ర లో చాలా ముఖ్యమైనది. వివిధ పోటీ పరీక్షల్లో కనీసం 5 నుంచి 6 మార్కులు వచ్చే అవకాశం ఉన్న చాప్టర్. ముఖ్యంగా ఆవిర్భావ విషయాలు, రాజులు & వారు వేయించిన శాసనాలు, వారి రాజకీయ వ్యవస్థ, వారి పరిపాలన పద్దతుల గురించి కచ్చితంగా ప్రశ్నలు రావడం జరుగుతుంది.
దక్షిణ భారతదేశ చరిత్రలో “శాతవాహనులు” (Satavahanas) ఒక సువర్ణ అధ్యాయం. మౌర్యుల పతనం తర్వాత, దక్కన్ పీఠభూమిలో రాజకీయ స్థిరత్వాన్ని, సాంస్కృతిక వైభవాన్ని తీసుకువచ్చిన ఘనత వీరిదే. క్రీ.పూ. 2వ శతాబ్దం నుండి క్రీ.శ. 3వ శతాబ్దం వరకు సుమారు 450 ఏళ్ల పాటు వీరి పాలన సాగింది.
మనం ఈ ఆర్టికల్ లో శాతవాహనుల చరిత్ర ను గురించి క్లుప్తంగా తెలుసుకుందాం.
శాతవాహనుల మూలాలు (Origins of Satavahanas)
శాతవాహనుల జన్మస్థలంపై చరిత్రకారుల మధ్య భిన్న వాదనలు ఉన్నాయి.
- పురాణాలు: వీరిని “ఆంధ్రులు” లేదా “ఆంధ్ర భృత్యులు” అని వర్ణించాయి.
- శాసనాలు: వీరి శాసనాలు ఎక్కువగా మహారాష్ట్రలోని నాసిక్, నానాఘాట్ ప్రాంతాల్లో లభించాయి.
- నిర్ధారణ: నేటి తెలంగాణలోని కోటిలింగాల (కరీంనగర్ జిల్లా) వద్ద శాతవాహనుల తొలి నాణేలు లభించడంతో, వీరు తొలుత తెలంగాణ ప్రాంతానికి చెందినవారని, అక్కడి నుండి సామ్రాజ్యాన్ని విస్తరించారని చాలా మంది చరిత్రకారుల (పి.వి. పరబ్రహ్మ శాస్త్రి వంటి వారు) అభిప్రాయం.
శాతవాహన రాజ్యం గురించిన ముఖ్య విషయాలు
- మొదటి రాజధాని – కోటిలింగాల (జగిత్యాల జిల్లా పూర్వం కరీంనగర్ జిల్లా)
- రెండవ రాజధాని – ప్రతిష్ఠానపురం (పైఠాన్)
- మూడవ రాజధాని – ధాన్యకటకం
- మూలపురుషుడు – శాతవాహనుడు
- వంశ స్థాపకుడు – శ్రీముకుడు
- అధికార భాష – ప్రాకృతం
- శాసన భాష – ప్రాకృతం
- రాజా లాంఛనం – సూర్యుడు
- వంశంలో గొప్పవాడు – గౌతమి పుత్ర శాతకర్ణి
- విదేశీ యాత్రికుడు – మొగస్తనీసు
శ్రీముఖుడు (Simuka) – సామ్రాజ్య స్థాపకుడు
- పాలనా కాలం: సుమారు క్రీ.పూ. 230 – 207 (అంచనా)
- విశేషాలు: శాతవాహన వంశ స్థాపకుడు శ్రీముఖుడు. పురాణాల్లో ఇతనిని “సింధుక” లేదా “శిశుక” అని కూడా పేర్కొన్నారు. ఇతను కణ్వ వంశం మరియు శుంగ వంశం యొక్క ఆధిపత్యాన్ని అంతం చేసి స్వతంత్ర రాజ్యాన్ని స్థాపించాడు. మొదట జైన మతాన్ని ఆదరించినప్పటికీ, తన పాలన చివరి నాటికి వైదిక ధర్మానికి మద్దతునిచ్చాడు. కోటిలింగాల (తెలంగాణ) వద్ద లభించిన నాణేలపై “రజో సిముక” అనే పేరు ఉండటం, వీరు తెలంగాణ ప్రాంతానికి చెందినవారనే వాదనకు బలాన్ని చేకూరుస్తుంది.
2. మొదటి శాతకర్ణి (Satakarni I) – తొలి సామ్రాజ్య నిర్మాత
- ప్రాముఖ్యత: శ్రీముఖుని కుమారుడు (లేదా సోదరుడు కృష్ణ యొక్క కుమారుడు) అయిన మొదటి శాతకర్ణి, ఈ వంశంలో మొదటి గొప్ప రాజుగా పరిగణించబడతాడు. ఇతని విజయాలను వివరిస్తూ ఇతని భార్య దేవి నాగానిక వేయించిన “నానాఘాట్ శాసనం” చరిత్రకు ప్రధాన ఆధారం.
- విజయాలు: ఇతను విదర్భ, మాల్వా ప్రాంతాలను జయించాడు. “దక్షిణాపథపతి” మరియు “అప్రతిహత చక్ర” అనే బిరుదులు ధరించాడు. తన సార్వభౌమాధికారాన్ని చాటుకోవడానికి రెండు అశ్వమేధ యాగాలు, ఒక రాజసూయ యాగం చేశాడు. కళింగ చక్రవర్తి ఖారవేలుడు ఇతనికి సమకాలికుడు.
3. రెండవ శాతకర్ణి (Satakarni II)
- విశేషాలు: ఇతను శాతవాహన రాజులలో అత్యధిక కాలం (సుమారు 56 ఏళ్లు) పాలించిన రాజు. ఇతని కాలంలోనే మధ్య ప్రదేశ్ లోని సాంచి స్థూపం యొక్క తోరణాలు నిర్మించబడ్డాయి. ఇతను పాటలీపుత్రాన్ని ఆక్రమించాడని కొన్ని ఆధారాలు చెబుతున్నాయి. ఇతని పాలన తరువాత శాతవాహన సామ్రాజ్యం కొంతకాలం బలహీనపడింది. శకులు (Sakas) దండయాత్రలు చేసి పశ్చిమ భారతంలోని భూభాగాలను ఆక్రమించారు.
4. హాలుడు (Hala) – కవివత్సలుడు
- సాహిత్య సేవ: హాలుడు యుద్ధాల కంటే సాహిత్యం ద్వారానే ఎక్కువ ప్రసిద్ధి చెందాడు. ఇతను 17వ రాజు. స్వయంగా కవి అయిన హాలుడు, ఆనాటి గ్రామీణ ప్రజల శృంగార జీవితాన్ని వర్ణించే 700 ప్రాకృత పద్యాల సంకలనం “గాథా సప్తశతి” (Gatha Saptashati) ని రూపొందించాడు.
- బిరుదు: “కవివత్సలుడు”. ఇతని ఆస్థానంలో కుతూహలుడు (లీలావతీ పరిణయం రచయిత) వంటి కవులు ఉండేవారు. హాలుని వివాహం లీలావతి అనే సింహళ రాజకుమారితో సప్త గోదావరి (ద్రాక్షారామం) వద్ద జరిగిందని కథనం.
5. గౌతమీపుత్ర శాతకర్ణి (Gautamiputra Satakarni) – జాతి గర్వించదగ్గ వీరుడు
- చరిత్ర: శాతవాహన వంశంలో అత్యంత గొప్ప చక్రవర్తి (23వ రాజు). క్షీణదశలో ఉన్న సామ్రాజ్యాన్ని తిరిగి ఉచ్చస్థితికి తెచ్చాడు.
- విజయాలు: క్షహరాట వంశానికి చెందిన శక రాజు “నహపాణుని” ఓడించి, అతని నాణేలను తన పేరుతో పునఃముద్రించాడు (దీనిని జోగల్ తంబి నాణేల రాశి నిర్ధారిస్తుంది).
- బిరుదులు: ఇతనికి “క్షత్రియ దర్ప మాన మర్దన” (క్షత్రియుల గర్వాన్ని అణచిన వాడు), “త్రిసముద్ర తోయ పీత వాహన” (మూడు సముద్రాల నీటిని గుర్రాలకు తాగించిన వాడు) అనే బిరుదులు ఉన్నాయి. ఇతని విజయాలను తల్లి గౌతమి బాలశ్రీ **”నాసిక్ శాసనం”**లో వివరించింది. శాతవాహనులలో మాతృనామాలను (Matronymics) పెట్టుకునే సంప్రదాయాన్ని ఇతనే పునరుద్ధరించినట్లు కనిపిస్తుంది.
6. వాశిష్ఠీపుత్ర పులోమావి (Vashishtiputra Pulumavi)
- విస్తరణ: గౌతమీపుత్రుని కుమారుడు. ఇతను సామ్రాజ్యాన్ని మరింత సుస్థిరపరిచాడు. ఇతని కాలంలోనే అమరావతి స్థూపం విస్తరించబడింది.
- రాజధాని మార్పు: నిరంతర శక దాడుల వలన ఇతను రాజధానిని ప్రతిష్టానపురం నుండి కోస్తా ప్రాంతంలోని ధరణికోట (అమరావతి) కు మార్చినట్లు చరిత్రకారులు భావిస్తారు. ఇతని శాసనాలు, నాణేలు ఆంధ్ర ప్రాంతంలో విస్తృతంగా లభించాయి. ఇతనిని “నవ నగర స్వామి” అని పిలిచేవారు.
7. యజ్ఞశ్రీ శాతకర్ణి (Yajna Sri Satakarni) – చివరి గొప్ప రాజు
- వర్తక వాణిజ్యం: శాతవాహనులలో చివరి గొప్ప పాలకుడు. ఇతను సముద్ర వాణిజ్యాన్ని విపరీతంగా ప్రోత్సహించాడు. దీనికి నిదర్శనంగా ఇతని నాణేలపై “రెండు తెరచాపల ఓడ” (Ship with double mast) బొమ్మ ఉంటుంది.
- సాహిత్యం: ప్రఖ్యాత బౌద్ధ తత్వవేత్త ఆచార్య నాగార్జునుడు ఇతని ఆస్థానంలోనే ఉండేవాడని ప్రతీతి. వీరిద్దరి మైత్రి గురించి బాణభట్టుని “హర్షచరిత”లో ప్రస్తావన ఉంది.
2. ఇతర రాజుల జాబితా (List of Other Rulers)
పురాణాల ప్రకారం మిగిలిన రాజుల వివరాలు తక్కువగా ఉన్నాయి. వారి పేర్లు ఈ క్రింది విధంగా ఉన్నాయి (ముఖ్యమైన క్రమంలో):
- పూర్ణోత్సంగుడు (Purnotsanga)
- స్కందస్తంభి (Skandastambhi)
- లంబోదరుడు (Lambodara)
- ఆపీలకుడు (Apilaka) – ఇతని ఒకే ఒక నాణెం మధ్యప్రదేశ్లో లభించింది.
- మేఘస్వాతి (Meghasvati)
- స్వాతి (Svati)
- స్కందస్వాతి (Skandasvati)
- మృగేంద్ర స్వాతికర్ణ (Mrigendra Svatikarna)
- కుంతల శాతకర్ణి (Kuntala Satakarni) – ఇతని కాలంలో “వాత్సాయనుడు” కామసూత్ర రాశాడని ఒక వాదన.
- స్వాతికర్ణ (Svatikarna)
- మొదటి పులోమావి (Pulumavi I)
- గౌరకృష్ణ (Gaurakrishna)
- మండలక (Mandalaka)
- పురీంద్రసేన (Purindrasena)
- సుందర శాతకర్ణి (Sundara Satakarni)
- చకోర శాతకర్ణి (Chakora Satakarni) – కేవలం 6 నెలలు మాత్రమే పాలించాడు.
- శివస్వాతి (Sivasvati)
- శివశ్రీ శాతకర్ణి (Shiva Sri Satakarni)
- శివస్కంద శాతకర్ణి (Shivaskanda Satakarni)
- విజయ శాతకర్ణి (Vijaya Satakarni)
- చంద్రశ్రీ శాతకర్ణి (Chandra Sri Satakarni)
- మూడవ పులోమావి (Pulumavi III) – శాతవాహన వంశంలో చివరి రాజు. ఇతని పతనంతో సామ్రాజ్యం ఇక్ష్వాకులు, పల్లవులు వంటి చిన్న రాజ్యాలుగా విడిపోయింది.
పరిపాలన మరియు సమాజం (Administration & Society)
- గ్రామ పాలన: సామ్రాజ్యం ‘ఆహారాలు’ (రాష్ట్రాలు)గా విభజించబడింది. గ్రామాలపై పెత్తనం “గ్రామిక” (Gramika) చేతిలో ఉండేది.
- స్త్రీల స్థానం: మహిళలకు సమాజంలో గౌరవప్రదమైన స్థానం ఉండేది. వారు ఆస్తులను దానం చేసే అధికారం కలిగి ఉండేవారు. రాజులు తమ పేర్ల ముందు తల్లి పేరు (ఉదా: గౌతమీపుత్ర) చేర్చుకోవడం వారి మాతృ గౌరవానికి నిదర్శనం.
- వర్తక శ్రేణులు: వృత్తి పనివారలు సంఘాలుగా (Guilds/Srenis) ఏర్పడేవారు. ఇవి బ్యాంకులుగా కూడా పనిచేశాయి. నాసిక్ శాసనం ప్రకారం వడ్డీ రేట్లు 9% నుండి 12% వరకు ఉండేవి.
ముగింపు (Conclusion)
శాతవాహనుల చరిత్ర తెలుగువారి అస్తిత్వానికి పునాది. కేవలం యుద్ధాలకే పరిమితం కాకుండా, అమరావతి శిల్పకళ, గాథా సప్తశతి వంటి సాహిత్య సంపద, మరియు రోమన్లతో వాణిజ్యం ద్వారా భారతదేశ కీర్తిని విశ్వవ్యాప్తం చేశారు. గౌతమీపుత్ర శాతకర్ణి వంటి వీరుల చరిత్ర నేటికీ స్ఫూర్తిదాయకం.