🏰 కాకతీయ వైభవం: వెయ్యేళ్ల తెలుగు చరిత్రను మలుపు తిప్పిన మహా సామ్రాజ్యం!

తెలుగు నేల చరిత్రలో ఏ శకం ఇంతటి శిల్పకళా వైభవాన్ని, పటిష్టమైన పరిపాలనను, శక్తివంతమైన మహిళా పాలకురాలిని చూసి ఉండదు. దాదాపు ఐదు శతాబ్దాల పాటు దక్కన్ పీఠభూమిని ఏలిన కాకతీయులు… కేవలం రాజులు కాదు, తెలుగు జాతికి రాజకీయ అస్తిత్వాన్ని, సాంస్కృతిక వారసత్వాన్ని అందించిన మహా నిర్మాతలు. వేయి స్తంభాల గుడి నుంచి రామప్ప శిల్పాల వరకు, వారి కథ, ప్రతి తెలుగు గుండెకు గర్వకారణం!

తొలి అడుగులు: సామంతుల నుంచి చక్రవర్తుల వరకు

కాకతీయుల వంశం ఎనిమిదో శతాబ్దంలో చిన్నపాటి సామంత రాజులుగా ప్రారంభమైంది. తొలుత రాష్ట్రకూటులకు, ఆపై పశ్చిమ చాళుక్యులకు విధేయులుగా ఉన్న వీరు, తమ పట్టుదలతో, సైనిక బలంతో అంచెలంచెలుగా ఎదిగారు.

• మూల పురుషులు: కాకతీయ వంశానికి పునాది వేసింది మొదటి ప్రోలరాజు (క్రీ.శ. 1052–1076). ఇతడు పశ్చిమ చాళుక్యుల నుంచి హనుమకొండ ప్రాంతాన్ని సంపాదించి, స్వాతంత్ర్యం దిశగా తొలి బీజాలు వేశాడు.
• స్వతంత్ర ప్రకటన: అసలైన విప్లవం వచ్చింది రుద్రదేవుడి (క్రీ.శ. 1158–1196) కాలంలో. చాళుక్యుల శక్తి క్షీణించగానే, రుద్రదేవుడు తనకు తానే మహామండలేశ్వర బిరుదును ధరించి, కాకతీయ రాజ్యాన్ని స్వతంత్రంగా ప్రకటించాడు. వీరి రాజధానిగా ఓరుగల్లు (వరంగల్) రూపుదిద్దుకుంది. రుద్రదేవుడు క్రీ.శ. 1163 లో హనుమకొండలో చారిత్రక వేయి స్తంభాల గుడిని నిర్మించి, తన పాలనను సుస్థిరం చేసుకున్నాడు.

స్వర్ణయుగం: గణపతి దేవుడి పాలన (క్రీ.శ. 1199–1262)

కాకతీయ సామ్రాజ్య వైభవం శిఖరాగ్రానికి చేరింది రుద్రదేవుడి మేనల్లుడు గణపతి దేవుడి కాలంలో. ఈయన సుదీర్ఘ పాలనలో తెలుగు ప్రాంతాలన్నీ ఒకే రాజకీయ ఛత్రం కిందకు వచ్చాయి.

• విశాల సామ్రాజ్యం: గణపతి దేవుడు తీరాంధ్రను, కళింగ ప్రాంతాలను కూడా జయించి, సామ్రాజ్యాన్ని కృష్ణ నుంచి గోదావరి వరకు, పశ్చిమ దక్కన్ వరకు విస్తరించాడు. చరిత్రకారులు ఈ కాలాన్ని తెలుగు జాతి ఏకీకరణగా అభివర్ణిస్తారు.
• వాణిజ్య విజయం: గణపతి దేవుడు కేవలం యోధుడు మాత్రమే కాదు, గొప్ప పరిపాలనాదక్షుడు. సముద్ర వ్యాపారాన్ని ప్రోత్సహించడానికి, మోటుపల్లి రేవు (కృష్ణ జిల్లా) వద్ద వర్తకులకు రక్షణ కల్పిస్తూ అభయ శాసనం వేయించాడు. విదేశీ వ్యాపారులు ఎలాంటి భయం లేకుండా ఇక్కడ వర్తకం చేసుకునేవారు.
• రామప్ప ఆలయం: ఈయన సేనాని, రేచర్ల రుద్రుడు, పాలంపేటలో అద్భుతమైన శిల్పకళా వైభవంతో కూడిన రామప్ప దేవాలయాన్ని (క్రీ.శ. 1213) నిర్మించాడు. ఈ గుడిలోని శిల్పాలు, ప్రత్యేకించి విగ్రహాల నాజూకైన భంగిమలు, అప్పటి కళా నైపుణ్యాన్ని ప్రపంచానికి చాటి చెబుతాయి.

ధైర్యానికి ప్రతీక: రాణీ రుద్రమ దేవి

గణపతి దేవుడి తర్వాత సింహాసనాన్ని అధిష్టించింది ఆయన కుమార్తె రుద్రమ దేవి (క్రీ.శ. 1262–1289). పురుషాధిక్య సమాజంలో చక్రవర్తిగా పాలించిన కొద్దిమంది మహిళా పాలకులలో ఈమె ఒకరు.

• రుద్రదేవ మహారాజు: పుత్ర సంతానం లేకపోవడంతో, గణపతి దేవుడు రుద్రమను దత్తత తీసుకుని, ఆమెకు రుద్రదేవ మహారాజు అనే పురుష నామంతో పట్టాభిషేకం చేయించాడు.
• వీర వనిత: ఆమె పాలనను సవాలు చేసిన అంతర్గత సామంతులను (కాయస్థ అంబదేవుడిని), పక్క రాజ్యాల పాలకులను ధైర్యంగా ఎదుర్కొని ఓడించింది. సైనిక దళాలను స్వయంగా నడిపించిన ఈమె సాహసాలు చరిత్ర పుటల్లో నిలిచిపోయాయి.
• విదేశీయుల ప్రశంస: ప్రఖ్యాత వెనిస్ యాత్రికుడు మార్కో పోలో ఆమె పాలనా కాలంలోనే కాకతీయ రాజ్యాన్ని సందర్శించి, ఆమె ధైర్యాన్ని, పరిపాలనా దక్షతను తన గ్రంథాలలో కొనియాడాడు.

పరిపాలనా దక్షత: ప్రజారంజక పాలన

కాకతీయులు రాజ్యాన్ని విస్తరించడమే కాక, ప్రజల జీవనాన్ని మెరుగుపరిచేందుకు బలమైన పాలనా వ్యవస్థను రూపొందించారు.

1. నాయంకర విధానం

రాజ్య పటిష్టతకు కాకతీయులు ప్రవేశపెట్టిన వినూత్న వ్యవస్థ నాయంకర విధానం.

• వ్యవస్థ: సైనికాధికారులకు (నాయకులు) వేతనానికి బదులుగా కొన్ని గ్రామాలపై పన్నులు వసూలు చేసుకునే హక్కును ‘నాయంకరంగా’ ఇచ్చేవారు.
• పాత్ర: ఈ నాయకులు తమ ప్రాంతంలో శాంతిభద్రతలను పర్యవేక్షించి, యుద్ధ సమయాల్లో రాజుకు సైన్యాన్ని అందించేవారు. ఈ వికేంద్రీకరణ వ్యవస్థే కాకతీయ సైనిక బలానికి మూలమైంది.

2. నీటి పారుదల వ్యవస్థ

వ్యవసాయమే ప్రధాన ఆదాయ వనరుగా భావించిన కాకతీయులు, నీటి పారుదల వ్యవస్థకు అత్యంత ప్రాధాన్యత ఇచ్చారు.

• గొలుసుకట్టు చెరువులు: ఒక చెరువు నిండిన తర్వాత దాని అలుగు ద్వారా నీరు తర్వాతి చెరువులోకి వెళ్లేలా వారు నిర్మించిన గొలుసుకట్టు చెరువుల వ్యవస్థ అద్భుతమైన ఇంజనీరింగ్ నైపుణ్యానికి నిదర్శనం.
• ప్రధాన నిర్మాణాలు: పాకాల, లక్నవరం, ఘనపురం చెరువులు నేటికీ తెలంగాణలోని ముఖ్యమైన జల వనరులుగా ఉన్నాయి.

కళలు & సాహిత్యం: తెలుగు వెలుగు

కాకతీయుల పాలనలో తెలుగు సాహిత్యం, శిల్పకళ, నృత్యం అపారంగా వికసించాయి.

• వాస్తుకళా వైభవం:
  • కాకతీయ కళా తోరణం: వరంగల్ కోట మధ్యలో ఉన్న ఈ అద్భుతమైన ద్వారం, కాకతీయుల కళా చిహ్నంగా నేటి తెలంగాణ రాష్ట్ర చిహ్నంలోనూ భాగమైంది.
  • వీరి శిల్పాలలో నంది మరియు ఆలయాల్లోని నృత్య భంగిమలు చాలా ప్రత్యేకమైనవి.
• సాహితీ సేవ:
  • గణపతి దేవుని సేనాని జాయప సేనాని, సంస్కృతంలో నృత్త రత్నావళి అనే గొప్ప నృత్య శాస్త్ర గ్రంథాన్ని రచించాడు. ఇందులో తెలుగు దేశంలో ప్రచారంలో ఉన్న పేరిణి శివతాండవం గురించి వివరించబడింది.
  • ప్రతాపరుద్రుడి ఆస్థాన పండితుడు విద్యానాథుడు, అలంకార శాస్త్ర గ్రంథమైన ప్రతాపరుద్ర యశోభూషణం ను రచించాడు.

కాకతీయుల పతనం: ఒక విషాద ముగింపు

కాకతీయ సామ్రాజ్యంలో చివరి గొప్ప పాలకుడు రెండవ ప్రతాపరుద్రుడు (క్రీ.శ. 1289–1323). ఇతని కాలంలో ఢిల్లీ సుల్తానుల దండయాత్రలు తీవ్రమయ్యాయి.

• తురుష్కుల దాడులు: ఢిల్లీ సుల్తానులైన అల్లావుద్దీన్ ఖిల్జీ, ఆ తరువాత ఘియాసుద్దీన్ తుగ్లక్ సేనలు ఓరుగల్లుపై పలుమార్లు దండెత్తాయి. ప్రతాపరుద్రుడు అనేకసార్లు ఈ దాడులను తిప్పికొట్టి, చివరికి క్రీ.శ. 1323 లో తుగ్లక్ సేనాని ఉలుగ్ ఖాన్ (ముహమ్మద్ బిన్ తుగ్లక్) చేతిలో ఓడిపోయి బందీ అయ్యాడు.
• సామ్రాజ్య పతనం: ప్రతాపరుద్రుడు ఢిల్లీకి తరలిస్తున్న మార్గంలో నర్మదా నది తీరంలో ఆత్మహత్య చేసుకున్నట్లు చారిత్రక కథనం. దీంతో కాకతీయ సామ్రాజ్యం అంతమై, సుమారు 573 సంవత్సరాల పాలనకు తెరపడింది.

అయితే… ఈ పతనం తెలుగు నేల స్ఫూర్తిని చంపలేకపోయింది. కాకతీయ నాయకులుగా పనిచేసిన ముసునూరి ప్రోలయ నాయకుడు, కాపయ నాయకుడు వంటి వీరులు ఏకమై, ఢిల్లీ సేనలను ఓడించి, స్వతంత్ర పాలనను స్థాపించారు. వారి వారసత్వాన్ని విజయవంతంగా ముందుకు తీసుకెళ్లారు.

కాకతీయుల వారసత్వం నేటికీ తెలంగాణ, ఆంధ్రప్రదేశ్‌ల మట్టిలో, మాటల్లో, కళాతోరణాల్లో, చెరువుల్లో, దేవాలయ శిల్పాల్లో సజీవంగా ఉంది. మన చరిత్ర వైభవాన్ని గురించి ఎంత చెప్పినా తక్కువే!