తెలంగాణ భౌగోళిక స్వరూపం దక్కన్ పీఠభూమిలో ఎత్తుపల్లాలతో కూడుకుని ఉంటుంది. ఇక్కడ జీవనదులు పారే అవకాశం తక్కువ. కానీ, శతాబ్దాల క్రితమే మన పూర్వీకులు ఈ సమస్యకు ఒక అద్భుతమైన పరిష్కారం కనుగొన్నారు. అదే “గొలుసుకట్టు చెరువుల వ్యవస్థ” (Chain Tank System). కాకతీయుల కాలం నాటి ఈ సాంకేతిక పరిజ్ఞానం నేటి ఆధునిక ఇంజనీర్లకు కూడా ఆదర్శం.
గొలుసుకట్టు వ్యవస్థ అంటే ఏమిటి?
వర్షపు నీటిని ఒక్క చుక్క కూడా వృధా పోనీయకుండా, ఒక ప్రణాళికాబద్ధంగా నిల్వ చేసే విధానమే గొలుసుకట్టు. ఇందులో చెరువులను ఒకదాని కింద ఒకటి వరుసగా (Chain link) నిర్మిస్తారు.
- ఎగువన ఉన్న చెరువు (Upper Tank) నిండిన తర్వాత, మిగిలిన నీరు (Surplus water) వృధాగా పోకుండా, కింది వైపు ఉన్న మరో చెరువులోకి వెళ్తుంది.
- అది నిండాక, ఆ తర్వాతి చెరువుకు వెళ్తుంది.
- ఇలా చివరి చెరువు నిండే వరకూ నీరు ప్రవహిస్తూనే ఉంటుంది. దీనివల్ల ప్రతి గ్రామానికి నీరు అందుతుంది.
చరిత్ర – కాకతీయుల పాత్ర (Historical Significance)
గొలుసుకట్టు చెరువుల ప్రస్తావన వస్తే కాకతీయులను తలుచుకోకుండా ఉండలేం. కాకతీయుల కాలంలో (క్రీ.శ. 12-13 శతాబ్దాలు) దీనికి స్వర్ణయుగం. గణపతి దేవుడు, రాణి రుద్రమదేవి కాలంలో వేల సంఖ్యలో చెరువులు తవ్వించారు.
సప్త సంతానాలు: ఆ రోజుల్లో చెరువు తవ్వించడం అనేది “సప్త సంతానాల”లో (ఏడు పుణ్య కార్యాలలో) ఒకటిగా భావించేవారు. అందుకే రాజులే కాకుండా, సామంతులు, సైన్యాధిపతులు (ఉదా: రేచర్ల రుద్రుడు – రామప్ప చెరువు) కూడా చెరువులు తవ్వించారు.
సాంకేతికత: ఆ కాలంలోనే భూమి ఎత్తుపల్లాలను (Topography) కొలిచి, గ్రావిటీ (Gravity) ద్వారా నీరు ప్రవహించేలా చెరువులు నిర్మించడం వారి ఇంజనీరింగ్ ప్రతిభకు తార్కాణం.
చెరువు నిర్మాణం – ముఖ్యమైన పదజాలం
- తూము (Sluice): చెరువు కట్టకు నిర్మించే రాతి కట్టడం. దీని ద్వారానే పొలాలకు నీటిని విడుదల చేస్తారు. కాకతీయుల కాలం నాటి రాతి తూములు ఇప్పటికీ చెక్కుచెదరకుండా ఉన్నాయి.
- మత్తడి / అలుగు (Weir/Surplus Weir): చెరువు నిండిన తర్వాత, అదనపు నీరు బయటకు వెళ్ళడానికి రాళ్లతో కట్టే నిర్మాణం. నీరు మత్తడి దుంకుతుంటే చూడటం రైతులకు ఒక పండగ.
- కట్ట (Bund): నీటిని నిల్వ చేయడానికి అర్ధచంద్రాకారంలో (Crescent shape) మట్టితో పోసే గట్టు.
ఈ వ్యవస్థ వల్ల లాభాలు (Benefits)
- భూగర్భ జలాలు (Groundwater): నీరు ఎక్కువ రోజులు నిల్వ ఉండటం వల్ల చుట్టుపక్కల బావుల్లో నీటి మట్టం పెరుగుతుంది.
- మట్టి కోత నివారణ: వర్షం వచ్చినప్పుడు నీరు వేగంగా ప్రవహించకుండా, చెరువుల్లో నిలవడం వల్ల సారవంతమైన మట్టి కొట్టుకుపోదు.
- కరువు నివారణ: వర్షాలు తక్కువగా పడిన ఏడాదో కూడా, నిల్వ ఉన్న నీటితో పంటలు పండించుకోవచ్చు.
సంస్కృతితో ముడిపడిన చెరువులు (Cultural Connection)
తెలంగాణలో చెరువు కేవలం నీటి వనరు మాత్రమే కాదు, అది సంస్కృతిలో భాగం.
- బతుకమ్మ పండుగ: పూలతో పేర్చిన బతుకమ్మలను చివరగా నిమజ్జనం చేసేది ఈ చెరువుల్లోనే. చెరువు గట్టు మీద ఆడే బతుకమ్మ ఆట తెలంగాణ అస్తిత్వానికి ప్రతీక.
- కట్ట మైసమ్మ: ప్రతి చెరువు కట్ట మీద “మైసమ్మ” తల్లి ఉంటుంది. చెరువుకు గండి పడకుండా, ఊరిని కాపాడమని రైతులు మొక్కుతారు.
ముగింపు (Conclusion)
కాకతీయులు వేల ఏళ్ల క్రితం వేసిన ఈ పునాది, తెలంగాణ వ్యవసాయ రంగానికి వెన్నెముకగా నిలిచింది. మధ్యలో నిజాం కాలంలో జాగీర్దార్ల నిర్లక్ష్యం వల్ల, ఆంధ్రా పాలకుల వివక్ష వల్ల చాలా చెరువులు ఆక్రమణలకు గురయ్యాయి లేదా పూడుకుపోయాయి. కానీ, తెలంగాణ రాష్ట్రం ఏర్పడ్డాక “మిషన్ కాకతీయ” పేరుతో ఈ గొలుసుకట్టు చెరువులను పునరుద్ధరించడం హర్షించదగ్గ పరిణామం. మన పూర్వీకులు ఇచ్చిన ఈ జల సంపదను కాపాడుకోవడం మన బాధ్యత.